E le ho tsosa sechaba morolo oa ho fana ka mali, basebetsi ba setsi se hlahlobang libuka kahar’a naha-The Institute of Internal Auditors Lesotho (IIA) ka kopanelo le setsi sa Pokello ea mali ba bile le ‘moka oa ho fana ka mali le ho beha sechaba leseling ka bohlokoa ba ho fana ka mali mafelong a beke.
Puisanong le Lentsoe la Basotho ka Moqebelo, Mookameli oa IIA Mofumahali Puleng Tsekoa o hlalositse hore lefapha la habo le hlokometse hore setsi sa pokello ea mali Lesotho se leqemeng la mali, ‘me bakuli ba bangata le bakhachane ba lahleheloa ke bophelo ka lebaka la qholotso ena.
Mofumahali Tsekoa o tobokelitse hore ke ka hoo ba ileng ba ikeletsa ho etsa ‘moka oona ka kopanelo le setsi sa Pokello ea mali, hore Basotho bohle ba ka khahloang ho fana ka mali ba fuoe monyetla o joalo ‘moho le basebetsi.
O boletse hore joalokaha e le lefapha le boliseng ba ho bona hore mafapha ohle a teng kahar’a naha a na le botsitso esita le ho fetisetsa litšebeletso sechabeng ka tsela e nepahetseng ba lemohile hore ho bohlokoa hore le bona ba fane ka mali ho teea mohlala o motle sechabeng.
“Rea tseba hore na sello se sekae mabapi le khaello ea mali kahar’a naha, ‘me ke taba-tabelo ea lefapha la heso ke ho bona hore re etsa phetoho e kholo kahar’a lekala la bophelo le ho Basotho ka kakaretso, ke ka hoo re memmeng le litsebi litabeng tsa bophelo ho tla beha Basotho leseling ka bohlokoa ba phano ea mali,” a rialo.
Ho feta mona, e mong oa bapepisi ho tsoa Queen Mamohato Memorial Hospital, Mofumahali Lerato Tale o bontšitse hore ho bohlokoa hore Basotho ba fane ka mali ka bongata hobane lipetlele li tobana le qholotso e kholo nakong eo bakuli ba hlokang mali ba lokelang ho thusoa.
“Ho fana ka mali ha ho bohlokoa feela ho mokuli ea a hlokang, empa ho molemo le ho motho ea fanang ka oona hobane ‘mele oa hae o tloaela ho iketsetsa mali, ‘me ha motho ea joalo a ka hlaheloa ke likotsi ho bobebe ho fola kapele, hobane ‘mele oa hae o se o tloaetse ho iketsetsa mali ka sekhahla,” a hlalosa joana.
A re leqeme lena la mali ke qholotso e kholo lipetleleng tsohle tsa Lesotho kaha bakhachane le mahlatsipa a likotsi tsa mebileng ba lahleheloa ke mali a mangata, `me ba ka felloa ke bophelo ha mali a le sieo nakong eo a hlokehang hore ba thusoe kapele, kaha ho etsahala hore ho fele nako ea beke kapa tse peli motho a so fumane mali a tšoanang le a hae leha bothata ba hae bo hloka hore a fuoe mali hang.
Ho sa le joalo, Mooki ea khang mali ho hlaha Setsing sa Pokello ea Mali, Monghali Molefi Molefi o khothalelitse Basotho ho ba le thahasello ea ho ithuta ka lintlha tse hlokehang hore motho a be boemong ba ho fana ka mali, e le ho qoba ho tšosoa ke ba ka bang khahlanong le ho fana ka mali.
“Ha motho a fane ka mali o balloa ho ema nako ea likhoeli tse tharo pele a ka fana ka mali hape, empa ha moamani le motho ea joalo a ka ba leqemeng la mali o fumana hore motho ka tlasa pherekano o sa fana ka mali hape a sa bolelle baoki ‘nete, ‘me sena se baka litla-morao tse kang ho akheha le tse ling ke ka hona re ipiletsang ho Basotho ho fana ka mali haholo ho qoba liqholotso tse kang tsena,” a ipiletsa joana.
H’a phethela o bontšitse hore ke motho ea lilemo li 18-65 ea boemong ba ho fana ka mali, empa ea lilemo li 16-17 o lumelloa hafeela motsoali kapa moholisi a le teng.
O re bakuli ba mofetše, batho ba noang litlhare tsa bophelo bohle le motho ea so qete selemo a entse ‘tattoo’ ha ba lumelloe ho fana ka mali. A bontša hore Basotho ba ntse ba le leqe ho fana ka mali kaha ebile batho ba sa feteng leshome feela ba faneng ka mali morerong oona.
E mong oa bacha ba faneng ka mali tšebeletsong ena, Relebohile Pamara o hlalositse hore ho fana ka mali ho bohlokoa haholo kelellong ea motho ea faneng ka mali hobane sena se fa motho boitšepo le ho ikutloa a le bohlokoa sechabeng sa habo, ‘me a khothaletsa bacha ho kenella matšolong a ho fana ka mali.
“Ho fana ka mali ho bohlokoa haholo ebile ha ho kotsi lehoja batho ba bangata ba tšaba, empa ha motho a ka ba sebete lekhetlo la pele ho se ho e-ba bobebe hore a lule a kenya letsoho ketsong ena ea ho pholosa bophelo ,” a phethela joalo Pamara.